در پرتو حق و عدالت

محمد نصیری

چکیده :

قرار است در این مقاله مروری بر موضوعات عقد ضمان و تعهدات طبیعی داشته باشیم و به سوالِ «آیا می توان از تعهدات طبیعی ، ضمانت کرد یا خیر ؟؟؟» در فراخور آن پاسخی بیابیم. پیش از ما بسیاری از اساتید و بزرگان عرصه حقوق در جوامع داخلی و بین المللی در این خصوص اظهار نظر نموده اند ، اما به اتفاق نظر نرسیده اند . برخی پاسخ بلی و برخی پاسخ خیر را صحیح دانسته اند و ما نیز با بررسی این موضوع ضمن احترام به نظر مخالفین ، سعی بر آن داریم که نظر موافق خود را به صورت مستند و مستدل در این مقاله بیان نماییم .



واژگان کلیدی : تعهدات طبیعی ، ضمانت ، عقد ضمان ، استرداد ، مطالبه ، دِین



مقدمه :

با نگاهی به قانون مدنی می توان به 2 موضوع تعهدات طبیعی(ماده 266 ق.م ) و ضمان (مواد ... تا ....)در قانون ایران پی برد . تعهدات طبیعی دیونی هستند که داین حق مطالبه آن را بنا به دلایلی از جمله مرور زمان ندارد . عقد ضمان نیز طبق ماده ... ثالثی دین مدیون را نزد داین ضمانت کند . حال موضوع چالش ما این است که آیا از دیون طبیعی که حق مطالبه آن برای شخص داین مسموع نیست ، می توان ضمانت کرد یا خیر ؟؟؟ در پی یافتن جواب ، چند نظر مخالف و چند نظر موافق را بررسی میکنیم و با توجه نصوح صریح قانون و سایر مستندات قانونی و حقوقی سعی میکنیم پاسخ مناسبی برای چالش مورد نظرمون پیدا کنیم .















بخش اول : عقد ضمان



مبحث اول : عقد ضمان چیست؟

بر اساس ماده 684 عقد ضمان عقدی است که شخص ثالثی دین مدیون را درمقابل داین ضمانت می کند . عقد ضمان همچون سایر عقود نیاز مند اراده دو طرف است و طبق ماده 685 قبول یا اراده شخص مدیون شرط صحت عقد ضمان نیست ، زیر ضمان نوعی تعهد به پرداخت دین ثالث است و طبق ماده 267 قانون مدنی مصوب 1307 اذن مدیون برای انعقاد عقد ضمان تنها حق رجوع به مدیون را برای ضامن حفظ می دارد و در صورت عدم اذن مدیون ، براساس مفهوم مخالف همان ماده ضامن پس از پرداخت دین به مضمون له حق رجوع به مضمون عنه یا مدیون را نخواهد داشت.

مبحث دوم : اشخاص در عقد ضمان

- ضامن : شخص ثالثی که تعهد مدیون را در برابر داین تضمین می کند .

- مضمون له : همان طلبکار است که در عقد ضمان به این لفظ وضع وضع شده است .

- مضمون عنه : همان مدیون است که در عقد ضمان به این لفظ وضع شده است .



کلیات عقد ضمان :

عقد ضمان به دو صورت محقق می شود .(نکته 8 ماده 684 قانون مدنی چاپ 17 ام شرح جامع قانون مدنی شیرین و فرهاد بیات)

1. به صورت نقل ذمه (ضمان عرضی )

2. به صورت ضم ذمه( ضمان طولی یا ضمان وثیقه ای )

عقد ضمان ضمی عقدی است که ضمن اینکه دین برعهده مدیون است همزمان نیز برعهده ضامن می باشد به بیان دیگر طلبکار به هرکدام از مدیون و ضامن میتواند رجوع کند و طلب را از وی مطالبه کند( در قانون تجارت طبق مفهوم و منطوق ماده 249 قانون تجارت مصوب 1311اصل بر ضمی بودن ضمان است )

عقد ضمان نقلی عقدی است که دین از مدیون به ضامن منتقل می شود و یا به عبارتی پ طلبکار ابتدا باید به مدیون اصلی رجوع کند و در صورت عدم پرداخت حق دارد به ضمان رجوع نماید .( در قانون مدنی ما طبق مواد 684 قانون مدنی مصوب 1307 و 403 قانون تجارت مصوب 1311 ، اصل بر نقلی بودن ضمان است . )

از ویژگی های بارز این عقد باید گفت عقد ضمان عقدی است لازم ، عهدی ، رضایی ، معوض ، مسامحه ای و تبعی(نکته 3 ماده 684 چاپ 17 ام شرح جامع قانون مدنی شیرین و فرهاد بیات )

مقتضای ذات عقد ضمان «تعهد به تادیه دین » است و مقتضای اطلاق آن «انتقال دین » است .(نکته 4 ماده 684 چاپ 17 ام شرح جامع قانون مدنی شیرین و فرهاد بیات)



































بخش دوم : تعهد طبیعی

مبحث اول : تعریف تعهد طبیعی

تعهد طبیعی دینی است که فاقد ضمانت اجرای مادی و خارجی است و شخص تنها به دلایل اخلاقی و وجدانی خود را مکلف به پرداخت آن می داند برای درک بهتر این مسئله بهتر است چند نمونه از دین های طبیعی را ذکر کنیم .دیونی که به هر دلیلی مشمول زمان شده اند ، دیونی که به علت عدم کفایت ادله طلبکار نزد دادگاه در عالم اثبات محکوم به بی حقی شده است ولی در عالم ثبوت مدیون می باشد ، صدقه و یا نفقه گذشته اقارب (نکته 1 ماده 266 چاپ 17 ام شرح جامع قانون مدنی شیرین و فرهاد بیات ).

تعهدات طبیعی در مقابل تعهدات مدنی قرار می گیرند و خود نیز به دو دسته با سابقه مدنی و بدون سابقه مدنی تبدیل می شوند .

تعهدات طبیعی با سابقه مدنی : مثل دیونی که مشمول مورر زمان میشوند ، از جمله نص ماده 319 قانون تجارت مصوب 1311 تعهد را بعد از 5 سال شامل مرور زمان می داند و طبق نظر دکتر شمس طرح دعوا با موضوع این ماده پس از گذر مرور زمان 5 ساله ، طبق نظر دکتر شمس محکوم به رد دعوا است (3 جلدی شمس ،1386 : 18)

تعهدات طبیعی بدون سابقه مدنی :این تعدات ، تعهداتی هستند که از نظر حقوقی سابقه مدنی ندارند ، ازجمله آنها می توان از نفقه گذشته اقارب و صدقه نام برد . (فصل نامه داخلی کانون وکلا دادگستری خراسان شماره 14 پاییز 1394 مهدی حاجی رضوانی )



مبحث دوم : کلیات تعهدات طبیعی

تعهدات طبیعی در مقابل تعهدات مدنی قرار دارند طبق ماده 266 قانون مدنی مصوب 1307 در صورتی که شخص متعهد تعهد طبیعی که برعهده اوست را با میل و رضا پرداخت نماید ، دعوای استرداد او مسموع نخواهد بود ، مفهوم مخالف این ماده آن است که اگر پرداخت ناشی از اکراه ، اجبار و یا اشتباه باشد حق استرداد آن مسموع است و یا حتی اگر تعهد نامشروع باشد نیز حق استرداد آن نیز مسموع است (نکات 2و 3 ماده 266 کتاب شرح جامع قانون مدنی شیرین و فرهاد بیات چاپ 17 ام)



مبحث سوم : آثار تعهدات طبیعی

تعهدات طبیعی مسئولیتی هستند که بر ذمه متعهد و یا مدیون می باشند که ضمانت اجرای آنها اخلاقی و اخروی است که این تعهدات قابل تهاتر و قابل تبدیل و قابل استرداد نیز نمی باشند که در این بین مهم ترین اثر کی تعهد طبیعی سقوط حق مطالبه آن است . (فصل نامه داخلی کانون وکلا دادگستری خراسان شماره 14 پاییز 1394 مهدی حاجی رضوانی )













































بخش سوم : آیا می توان از تعهدات طبیعی ضمانت کرد یا خیر

مبحث اول : نظر مخالفان

- حقوق دانان جدید فرانسه از جمله ریپیر و ساواتیه با توجه به تبعی دانستن عقد ضمان ، ضمانت از تعهدات طبیعی را منافیِ مقتضایِ ذاتِ عقدِ ضمان میدانند و به نظر آنان عقد ضمان نمی تواند سنگین تر از دین اصلی باشد و بر این باور هستند که تعهد مزبور دیگر عقد ضمان نیست و میتواند تعهدی مستقل قلمداد شود . (فصل نامه داخلی کانون وکلا دادگستری خراسان شماره 14 پاییز 1394 مهدی حاجی رضوانی )

- برخی از اساتید و حقوق دانان داخلی نیز بر این باورند که هرگاه قانون حق مطالبه تعهدات و دیون طبیعی را برای داین منع کرده است ، ضمانت از آن دین را با توجه به تبعی بودن عقد ضمان ، خلاف مقتضای ذات عقد می دانند ، که این عقیده نیز بسیار نزدیک به عقیده حقوق دانان فرانسوی می باشد .



مبحث دوم : نظر موافقان

- یکی از دلایل موافقان ، مفهوم ماده 694 قانون مدنی مصوب 1307 است که در این ماده به کفایت علم اجمالی ضامن ، در خصوص عقد ضمان اشاره شده است و بیان می دارد عقد ضمان عقدی مسامحه ای است و فقط باید موضوع معین باشد و بدون تردید در اراده بوقوع می پیوندد .(نکته 1 م694 کتاب شرح جامع قانون مدنی شیرین و فرهاد بیات چاپ 17 ام)















مبحث سوم :تحلیل و بررسی نکات حقوقی و مواد قانونی مرتبط

پس از آنکه نسبت به موضوعات عقد ضمان و تعهدات طبیعی مروری داشتیم و نظر مخالفان و موافقان را در خصوص ضمانت از تعهدات طبیعی خواندیم ، فرصت آن است که این موضوع را تحلیل و بررسی کنیم .

همانطور که میدانید در حقوق ایران طبق ماده 223 قانون مدنی مصوب 1307 اصل بر صحت عقود (اصالة الصحة) است به این معنا که هر عقدی که منعقد می شودصحیح است مگر خلاف آن ثابت شود یا اینکه در قانون به صراحت ، عدمِ صحتِ آن بیان شود .

قانون مدنی ما به صراحت تعریف عقد ضمان را در ماده 648 آورده است و تنها محدودیتهایی که از آن برای عقد ضمان به صراحت صحبت کرده است مادتین 699 و 691 همان قانون است .

ماده 691 قانون مدنی مصوب 1307 بیان می دارد که «ضمان دینی که هنوز سبب آن ایجاد نشده است، باطل است.» از مفهوم مخالف این ماده می توان اینگونه استنتاج کرد از دینی که سبب آن ایجاد نشده نمی توان ضمانت کرد .و دکتر کاتوزیان در کتاب نظم کنونی در توضیحات ماده 691 بند 1 مفهوم مخالف این ماده را «اگر سبب قراردادی یا قانونی دینی ایجاد ولی به دلیل فراهم نشدن شرط ثبوت در ذمه قابل مطالبه نیست ، صحیح است »بیان نموده اند . و ماده 699 تعلیق در ضمان را باطل دانسته است که از موضوع بحث ما خارج است .

در مقابل نص و منطوق ماده 696قانون مدنی بیان میدارد « هر دینی را ممکن است ضمانت نمود اگر چه شرط فسخی در آن موجود باشد» .

طبق ماده 684 قانون مدنی مصوب 1307 از هر مالی می توان ضمانت نمود لذا از مفهوم مخالف آن می توان اینگونه برداشت نمود که ضمانت شامل تعهدات مالی می باشد و شامل تعهدات غیر مالی از جمله حضانت و تمکین نمی باشد .











نتیجه گیری :

باتوجه به نکات گفته شده و نص مواد قانونی و اصول حقوقی و سایر دلایل ، بنظر بنده ضمانت از دیون طبیعی صحیح است .چرا ؟؟؟

1- اصاله صحت : تمام عقود صحیح هستند مگر خلاف آن ثابت شود .

2- به صراحت ماده 696 قانون مدنی مصوب 1307 که بیان می دارد که از هر دینی میتوان ضمانت نمود ، لذا دیون طبیعی که عمدتا دیون مالی هستند را شامل می شود .

3- وقتی قانون گذار در ماده 691 قانون مدنی مصوب 1307 بیان میکند «ضمان دینی که هنوز سبب آن ایجاد نشده است، باطل است.» پس ضمانت از دیونی که سبب آنها ایجاد شده است می تواند صحیح باشد و مشهود می باشد که سبب قراردادی یا قانونی تعهدات طبیعی ایجاد شده پس طبق مفهوم مخالف همین ماده چون سبب دین ایجاد شده ، در صورت وجود سایر شرایط می توان از تعهدات طبیعی ضمانت نمود و منعی برای آن وجود ندارد .

4- باتوجه به اینکه طبق مفهوم ماده 694 قانون مدنی مصوب 1307 در عقد ضمان علم اجمالی نسبت به موضوع کافی است ، لذا اگر عقد ضمان از دین اصلی سنگین تر باشد خلاف مقتضای ذات عقد ضمان نمی تواند باشد چرا که عقد ضمان عقدی مبتنی بر مسامحه نه مغابنه است.